Ερωφίλη Vs Ιουλιέτα: ΑΓΑΠΗΣ ΑΓΩΝΑΣ ΓΟΝΙΜΟΣ;

 Συγκριτικό δοκίμιο ως προς τον δραματουργικό άξονα του άτυχου-τραγικού έρωτα στα έργα: Ερωφίλη του Χορτάτση και Ρωμαίος και Ιουλιέτα του Σαίξπηρ.

Τα έργα Ερωφίλη του Χορτάτση και Ρωμαίος και Ιουλιέτα του Σαίξπηρ  τοποθετούν τον νεανικό έρωτα σε ένα τρομακτικό πλαίσιο -τραγικό συνονθύλευμα αγάπης, μοίρας και καθήκοντος. Με φανερές αντιστοιχίες ανάμεσα στα ζεύγη των νεαρών εραστών, στη φιγούρα του πατέρα (πατριαρχικού συμβόλου εξουσίας) και της διαμεσολαβητικής παρουσίας των παραμάνων, τόσο ο Σαίξπηρ όσο και ο Χορτάτσης πραγματεύονται δύο ιστορίες αγάπης όπου το καθήκον συγκρούεται με τη θέληση, η τύχη με την επιλογή και η μοίρα με την επιθυμία.

            Η διαίσθηση του επερχόμενου θανάτου, διάχυτη και στα δύο έργα, γίνεται  προφητικό όνειρο, κατάρα και τελικά αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Ειρωνικά και οι δύο τραγωδίες τοποθετούν τον έρωτα μέσα στον θάνατο -δυνάμεις που ταυτίζονται τη στιγμή της αυτοχειρίας.[i] Στο αναγεννησιακό θέμα του παντοδύναμου έρωτα, ο Χορτάτσης αντιπαραθέτει το μεσαιωνικό memento mori (μνήμη θανάτου)[ii] με την ενσαρκωμένη παρουσία του Χάρου να προλέγει την τραγική κατάληξη και την απειλητική εμφάνιση της αδικαίωτης ασκιάς, να καταριέται προφητεύοντας το θάνατο. Ο Σαίξπηρ πλάθει ένα κόσμο αντιφάσεων με τον θάνατο και τον έρωτα να ταυτίζονται και να αλληλοπεριέχονται.[iii] Ο Ρωμαίος αποκαλεί τον έρωτά του θάνατο, η Ιουλιέτα το νυφικό κρεβάτι τάφο και το σχέδιο σωτηρίας ειρωνικά προϋποθέτει μια πρόβα θανάτου πριν από το τραγικό τέλος. Οι δύο εραστές σμίγουν τελικά στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου καθώς το ζωντανό-νεκρό σώμα της Ιουλιέτας γίνεται έμβλημα του οξύμωρου αυτού σχήματος.[iv]

            Ο έρωτας εξ’ αρχής καταδικασμένος  επιδιώκει την ευτυχία και καταδιώκεται από την ατυχία. Η τύχη στην Ερωφίλη αντιμετωπίζεται ως καταστροφικά απειλητική δύναμη. Η τυχαία αποκάλυψη του κρυφού δεσμού μετατρέπει τη χαρά του έρωτα σε θρήνο θανάτου και την πατρική αγάπη σε εκδικητικό μίσος.[v] Η ατυχώς ετεροχρονισμένη αποκάλυψη της βασιλικής ταυτότητας του Πανάρετου -της μοναδικής πιθανότητας σωτηρίας του- αποβαίνει μοιραία και καθοριστική για το τραγικό τέλος. Στο Ρωμαίο κακότυχες συμπτώσεις διατρέχουν το έργο με αλυσιδωτή δράση.[vi] Μια τυχαία συνάντηση καταλήγει σε ένα διπλό φόνο και προκαλεί την προφητική κατάρα του ετοιμοθάνατου Μερκούτιου.[vii]  Η πανούκλα, ως ειρωνική εκπλήρωση της κατάρας, εμποδίζει την επιτυχή εξέλιξη του σχεδίου, το τραγικό τέλος δρομολογείται και ο Ρωμαίος αυτοκτονεί τη στιγμή που βρίσκεται πιο κοντά από ποτέ στο ευτυχές τέλος. Μια τυχαία συνάντηση μετατρέπεται σε απαγορευμένο έρωτα και προκαλεί πανωλεθρία με μια διπλή αυτοκτονία.

            Το θέμα της κρυφής ερωτικής σχέσης και του μυστικού γάμου, κοινό και στις δύο τραγωδίες, προσδίδει παράνομο χαρακτήρα στις ενέργειες των νεαρών εραστών, αντίθετο με τις παραδοσιακές κοινωνικές δομές της εποχής. Η ελεύθερη επιλογή συντρόφου και η παραβίαση των κανόνων αγνότητας  από την Ιουλιέτα και την Ερωφίλη αποτελεί πράξη επαναστατική απέναντι στους κυρίαρχους πατριαρχικούς νόμους.[viii] Τόσο ο Φιλόγονος όσο και ο Καπουλέτος, παρουσιάζονται ως οι μόνοι διαπραγματευτές των προξενιών για τις κόρες τους των οποίων η συναίνεση -αν και ερωτώνται- είναι μονόδρομος και η μοναδική κοινωνικά αποδεκτή απάντηση.

            Το μοτίβο της σύγκρουσης πατέρα και κόρης γενικεύεται ως πάλη γενεών, αξιών και εποχών. Η αλαζονεία των παλαιών και η συνήθειά τους να εξουσιάζουν συγκρούεται μετωπικά με την επιθυμία των νέων να επιλέγουν ελεύθερα και να αυτοκαθορίζονται.[ix]  Η παλιά έχθρα και η επιμονή στη συνέχιση της βεντέτας μεταξύ Καπουλέτων και Μοντέγων στον Σαίξπηρ και τα πολιτικά συμφέροντα και η βασιλική καταγωγή του Φιλόγονου στο Χορτάτση, καθιστούν τους δύο νεανικούς έρωτες ανεπιθύμητους και απαγορευμένους. Η τραγική κατάληξη επιβεβαιώνει την παντοδυναμία του έρωτα μπροστά σε ταξικές διαφορές και κοινωνικές διαμάχες.   

            Ο κώδικας τιμής -και στα δύο έργα- προβάλλεται ως δικαιολογία για βιαιοπραγίες.[x] Ο Ρωμαίος, υπό το βάρος της κοινωνικής υποχρέωσης να υπερασπιστεί το όνομα της οικογένειάς του και να εκδικηθεί το θάνατο του Μερκούτιου, σκοτώνει τον Τυπάλδο διεκδικώντας τη δυνατότητα να φερθεί με αντρισμό. Ειρωνικά γίνεται ο συνεχιστής της βεντέτας και διαλύει κάθε πιθανότητα ευτυχούς τέλους, παραβιάζοντας τους νόμους της πόλης και προκαλώντας την εξορία του. Ο Φιλόγονος, με στόχο την αποκατάσταση της πατρικής τιμής και της βασιλικής υπόληψής του, κατακρεουργεί τον Πανάρετο και τον προσφέρει ως μακάβριο γαμήλιο δώρο στην Ερωφίλη, προκαλώντας την αυτοχειρία της.

Και τα δύο ζευγάρια εραστών αψηφούν τους περιορισμούς που επιβάλλει η μοίρα, η κοινωνία, ο νόμος και η οικογένεια. Η Ερωφίλη μέσα από τον επαναστατικό της λόγο και η Ιουλιέτα συναινώντας στην εκτέλεση ενός μακάβριου σχεδίου, τολμούν.  Προκαλούν την τύχη τους και διεκδικούν το δικαίωμα να δρουν εν ελευθερία. Η αυτοχειρία, γίνεται πράξη ελευθερίας καθώς ο θάνατος είναι προτιμότερος από τη συνθηκολόγηση!

            Βασική διαφοροποίηση στα δύο έργα αποτελεί η παρουσία της Ανώτατης εξουσίας και ο ρόλος της στις τραγικές συγκρούσεις. Ο Χορτάτσης στο πρόσωπο του Φιλόγονου συγχωνεύει το πατριαρχικό πρότυπο και τον τυραννικό μονάρχη. Υπό το πρίσμα αυτό η Ερωφίλη μετατρέπεται από υπάκουη κόρη σε επαναστάτρια. Αψηφά τη θέληση του απόλυτου άρχοντα, εναντιώνεται στο λόγο του και με δυνατά επιχειρήματα διακηρύσσει την αναγεννησιακή φιλοσοφία που θέλει τις ταξικές διαφορές να υποχωρούν μπροστά στην ικανότητα και τον άνθρωπο να αυτοκαθορίζεται μέσα από την ελεύθερη δράση του. Η ραγδαία μεταμόρφωση του Φιλόγονου από στοργικό πατέρα σε Μακιαβελικό ηγέτη,  με τη βίαιη και άδικη καταπάτηση της υπέρτατης αξίας του έρωτα και της ζωής, οδηγεί στην τελική τιμωρία του η οποία ως επαναστατική πράξη παίρνει μορφή αντι-τυραννικής εξέγερσης.

            Ο Σαίξπηρ, έχοντας εξαρχής τοποθετήσει τον έρωτα μέσα σε μια γενικευμένη εμπόλεμη κατάσταση η οποία επηρεάζει όχι μόνο τους εραστές και τις οικογένειές τους αλλά και τη δημόσια ζωή, στηρίζει την αποκατάσταση της τάξης και του νόμου στον Άρχοντα της πόλης. Ο ενοποιητικός ρόλος του και ο δίκαιος λόγος του επιτυγχάνουν την ειρήνη. Η ευαισθησία του απέναντι στον νεανικό έρωτα και η κριτική του απέναντι στην καταστροφική έριδα των οικογενειών δικαιώνουν τη θέση που θέλει τον θάνατο να λειτουργεί στο έργο ως εορτασμός της αφοσίωσης των δύο εραστών και τον έρωτα τους ως πράξη αναζήτησης ελευθερίας.[xi]

            Ο Σαίξπηρ και ο Χορτάτσης μέσα από δύο ιστορίες αγάπης με τραγικό τέλος αντιμετωπίζουν τον έρωτα ως επαναστατική πράξη ελευθερίας και αυτοκαθορισμού. Μέσα από την αδιαμφισβήτητη παντοδυναμία του έρωτα το έργο «Ρωμαίος και  Ιουλιέτα» γίνεται σύμβολο της νίκη της επιλογής επί της επιβολής δια της αντιστάσεως και η «Ερωφίλη» σύμβολο της νίκης της ελευθερίας επί της τυραννίας δια της εξεγέρσεως.

---

[i] Cahn, 1996:37.

[ii] Πούχνερ 1997:174.

[iii] MacKenzie 2007:34-36.

[iv] Panagopoulos 2007:149.

[v] Πούχνερ 2001:185. 

[vi] Nevo 1969:242.

[vii] “A plague o' both your houses”: Wells & Taylor 1988:351.

[viii] Bankroft-Marcus 1983:19-20, MacKenzie 2007:32-33.

[ix] Bankroft-Marcus1983:33.

[x] Cahn, 1996:35-37.

[xi] Kottman 2012:5.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Καρθαίος, Κ. (μτφρ). 2011.  Ουίλλιαμ Σαίξπηρ: Ρωμαίος και Ιουλιέτα. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Πούχνερ, Β. 1997. «Τραγωδία» στο Λογοτεχνία και Κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης.

Πούχνερ, Β. 2001. Ο Μίτος της Αριάδνης. Δέκα θεατρολογικά μελετήματα. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.Cahn, V. L. 1996. Shakespeare The Playwright: A companion to the complete tragedies, histories and romances, Greenwood Publishing Group.

Grazia, D. M, Wells, S. (eds) 2001. The Cambridge Companion to Shakespeare. United Kingdom: Cambridge University Press.

Kottman, P. A. 2012, “Defying the Stars: Tragic Love as the Struggle for Freedom in Romeo and Juliet” in the Shakespeare Quarterly, Vol. 63, No. 1, pp. 1-38.

Bankroft-Marcus, R. E. 1983. “Women in the Cretan Renaissance (1570-1669)” in the Journal of Modern Greek Studies. Vol.1. No. 1, pp.19-38.

MacKenzie, C. G. 2007, “Love, Sex and Death in Romeo and Juliet”  in the English Studies, Vol. 88. No. 1. Pp. 22-42.

Nevo, R. 1969, “Tragic form in Romeo and Juliet” in the English Literature, 1500-1900, Vol. 9, No. 2, pp. 241-257.

Panagopoulos, N. 2007, “Victory and Romeo and Juliet: Eros and Thanatos” in the Cornadiana, Volume 39, Number 2, Summer 2007, pp. 135-151.

Wells & Taylor (eds). 1988. “Romeoand Juliet” in The Oxford Shakespeare, The Complete Works. Oxford: Clarendon Press.